Xây dựng nền Tư pháp nhân văn, vì con người Bài 2: Mở cánh cửa pháp luật, trao chìa khoá tương lai
(PLVN) - Thực tế cho thấy, có những người phạm tội không hẳn vì ác ý, mà do thiếu hiểu biết pháp luật, do nghèo khó, túng thiếu đã đẩy họ vào bế tắc và phạm sai lầm. Chính vì vậy, công tác tuyên tuyền, phổ biến, giáo dục pháp luật có vai trò rất lớn, thúc đẩy ý thức thượng tôn pháp luật trở thành sức mạnh động lực phát triển xã hội.
Sai lầm từ thiếu hiểu biết pháp luật
Theo bà Lê Thị Diệu - Giám đốc Trung tâm Trợ giúp pháp lý (TGPL) nhà nước tỉnh Điện Biên, Điện Biên là một trong những tỉnh miền núi, người dân còn gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ pháp lý; thiếu hiểu biết các quy định pháp luật về quyền và lợi ích để tự bảo vệ mình trước những hành vi vi phạm pháp luật.
“Những người nghèo và người dễ bị tổn thương lại bị hạn chế tiếp cận thông tin và các thiết chế tư pháp do các yếu tố khác nhau như rào cản địa lý và ngôn ngữ, họ là những người cần hỗ trợ pháp lý nhất”, bà nói.
Trong hành trình gần 20 năm công tác TGPL, bà Diệu đã gặp nhiều hoàn cảnh trớ trêu, nhiều việc đau lòng, mà trong nhiều vụ việc, bên cạnh những yếu tố chủ quan, việc thiếu hiểu biết pháp luật là một trong những nguyên nhân lớn dẫn tới hành vi phạm tội.
Điển hình trong đó là vụ việc xảy ra vào năm 2014. Một thanh niên người dân tộc thiểu số tên là H.A.N bị khởi tố về tội “mua bán người”, mà người bị bán lại chính là người yêu của N. Mới trước đó,
Tuổi trẻ non dại, không tìm được lối thoát khác, N. đi đến một quyết định khiến cậu phải trả giá đắt sau này: liên hệ với những kẻ buôn người để bán người yêu đổi lấy số tiền 3 triệu đồng!
Câu nói ấy của N. như một nhát cứa vào lòng bà Diệu, hé lộ sự bế tắc cùng cực và nhận thức pháp luật còn non nớt của một thanh niên địa phương.
Tại tỉnh Long An, bà Đặng Kim Hà – Phó giám đốc Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh cũng cho hay, trong quá trình trợ giúp của cán bộ Trung tâm TGPL tỉnh Long An, rất nhiều cá nhân phạm tội là đối tượng được TGPL, gia đình có hoàn cảnh khó khăn, là người khuyết tật… Có những trường hợp phạm tội do thiếu hiểu biết về pháp luật.
Trong những trường hợp này, bên cạnh việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp, vai trò của trợ giúp viên pháp lý còn là thuyết phục để họ nhận thức được sai phạm của mình, tích cực khắc phục hậu quả và cải tạo tốt để có thể sớm được trở về tái hoà nhập cộng đồng.
Mở cánh cửa pháp luật cho người dân
Những trường hợp kể trên cho thấy vai trò rất quan trọng của công tác phổ biến, giáo dục pháp luật (PBGDPL), đáp ứng nhu cầu tiếp cận pháp luật của người dân, qua đó, nâng cao nhận thức và ý thức chấp hành pháp luật của người dân. Trên thực tế, điều đáng mừng là thời gian qua, với sự vào cuộc tích cực của các cấp, các ngành, công tác tuyên truyền, PBGDPL cho người dân đã được đẩy mạnh. Nhờ đó, hiểu biết pháp luật của người dân cũng đã được nâng lên đáng kể, giúp nâng cao ý thức chấp hành và giảm thiểu những vụ phạm tội do nguyên nhân thiếu hiểu biết.
Theo Cục PBGDPL&TGPL, Bộ Tư pháp, triển khai Kết luận số 80/KL-TW về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 32-CT/TW ngày 9/12/2003 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác PBGDPL, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ, nhân dân, Luật PBGDPL và các văn bản hướng dẫn thi hành, trong thời gian qua, công tác PBGDPL đã có những đổi mới và đạt được nhiều kết quả quan trọng.
Trong đó, phải kể đến công tác hoàn thiện chính sách, thể chế về PBGDPL đã được quan tâm thực hiện. Thời gian gần đây, Đảng, Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản, trong đó có nội dung lãnh đạo, chỉ đạo công tác PBGDPL, tiêu biểu như Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới; Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Theo đó, Đảng đã chỉ đạo: “Tiếp tục đổi mới công tác PBGDPL. Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực của hệ thống dịch vụ pháp lý, TGPL và hỗ trợ pháp lý để người dân và doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật”; “Tập trung xây dựng văn hóa tuân thủ pháp luật, bảo đảm thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong xã hội. Đa dạng hóa phương thức truyền thông chính sách, PBGDPL, nhất là thông qua ứng dụng công nghệ số; ưu tiên những nội dung quan trọng được phát trên khung giờ thu hút đông đảo khán, thính giả trên hệ thống phát thanh, truyền hình quốc gia”…
Kể từ khi Luật PBGDPL năm 2012 ban hành đến nay, đã có 24 VBQPPL và hơn 7.600 văn bản khác được các cơ quan có thẩm quyền ở trung ương, địa phương ban hành để hướng dẫn, chỉ đạo, triển khai công tác PBGDPL, góp phần đảm bảo việc được thông tin, tiếp cận pháp luật của cán bộ, Nhân dân.
Công tác truyền thông dự thảo chính sách cũng đã được cấp, các ngành quan tâm chỉ đạo, tổ chức triển khai thực hiện. Chính sách, thể chế về công tác truyền thông dự thảo chính sách đã từng nước được hoàn thiện. Bộ Tư pháp đã chủ trì xây dựng, trình Chính phủ trình Quốc hội thông qua Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật (VBQPPL) năm 2025, trong đó quy định cụ thể trách nhiệm của cơ quan lập đề xuất chính sách, cơ quan chủ trì soạn thảo trong thực hiện truyền thông chính sách và dự thảo VBQPPL; trình Chính phủ ban hành Nghị định số 78/2025/NĐ-CP ngày 01/4/2025 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp để tổ chức, hướng dẫn thi hành Luật Ban hành VBQPPL, trong đó hướng dẫn cụ thể về thời điểm và nội dung thực hiện truyền thông chính sách, dự thảo VBQPPL (Điều 3).
Các cơ quan chủ trì soạn thảo VBQPPL đã tổ chức truyền thông dự thảo chính sách, dự thảo VBQPPL bằng nhiều hình thức phong phú, hiệu quả. Việc triển khai Đề án 407 về truyền thông chính sách có tác động lớn đến xã hội trong quá trình xây dựng VBQPPL đã góp phần nâng cao chất lượng thể chế, bảm đảo tính minh bạch, khả thi của VBQPPL; tạo đồng thuận trong việc tổ chức thi hành pháp luật sau khi được văn bản được ban hành, đồng thời góp phần PBGDPL từ sớm, từ xa cho người dân.
Ưu tiên nguồn lực thực hiện PBGDPL cho đối tượng yếu thế
Đặc biệt, công tác PBGDPL đã có nhiều đổi mới theo hướng lấy người dân làm trung tâm, chú trọng hướng về cơ sở, ưu tiên nguồn lực thực hiện PBGDPL cho đối tượng yếu thế, người dân ở miền núi, vùng sâu, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn.
Hình thức PBGDPL tiếp tục được đổi mới, trong đó chú trọng đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong công tác PBGDPL bằng nhiều hình thức phong phú, góp phần đưa pháp luật đến với người dân, doanh nghiệp một cách nhanh chóng, kịp thời, tiết kiệm chi phí và có sức lan tỏa rộng rãi.
Điển hình là việc xây dựng, vận hành Cổng Pháp luật quốc gia để cung cấp thông tin pháp luật, trả lời vướng mắc pháp luật cho người dân, doanh nghiệp và tiếp nhận xử lý phản ánh, kiến nghị về VBQPPL; thành lập các fanpage, zalo để cung cấp thông tin pháp luật ; tích cực thực hiện PBGDPL thông qua Cổng PBGDPL quốc gia; Cổng/Trang thông tin điện tử PBGDPL của các bộ, ngành, đoàn thể và địa phương...
Việc đăng tải các văn bản pháp luật, nhất là những văn bản pháp luật mới ban hành, dự thảo VBQPPL lên Cổng/Trang thông tin điện tử ngày càng được chú trọng, tạo thuận lợi cho người dân, doanh nghiệp trong tra cứu, tìm hiểu các thông tin pháp luật. Một số cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp đã chủ động nghiên cứu xây dựng và đưa vào thử nghiệm sử dụng ứng dụng trí tuệ nhân tạo để PBGDPL, phục vụ giải đáp vướng mắc pháp luật cho người dân, doanh nghiệp…
Để triển khai kịp thời, đồng bộ các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước và chỉ đạo của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ về đổi mới công tác PBGDPL, chuyển đổi số trong công tác PBGDPL, ngày 15/4/2025, Bộ Tư pháp đã tham mưu Thủ tướng Chính phủ ký ban hành Quyết định số 766/QĐ-TTg phê duyệt Đề án “Chuyển đổi số trong công tác PBGDPL giai đoạn 2025-2030”.
Đề án xác định 10 nhóm nhiệm vụ, giải pháp, trong đó có một số nhiệm vụ và giải pháp mới, quan trọng như xây dựng, cập nhật kho dữ liệu số PBGDPL dùng chung, xây dựng, triển khai các phần mềm, ứng dụng phục vụ công tác PBGDPL và quản lý công tác PBGDPL; kế thừa và xây dựng, triển khai các ứng dụng, trí tuệ nhân tạo (AI) trong PBGDPL cho người dân, doanh nghiệp…
Theo Bộ Tư pháp, năm 2024, theo báo cáo của các bộ, ngành, địa phương, toàn quốc đã tổ chức 481.581 cuộc PBGDPL trực tiếp (tăng 32% so với năm 2023) cho 55.877.435 lượt người tham dự (tăng 73% so với năm 2023); tổ chức 8.596 cuộc thi tìm hiểu pháp luật (giảm 6% so với năm 2023) với 14.161.424 lượt người dự thi (tăng 23% so với năm 2023); phát hành 39.488.690 tài liệu PBGDPL (tăng 7% so với năm 2023) và đăng tải 1.442.228 loại tài liệu PBGDPL lên mạng internet (tăng 101% so với năm 2023) .
Có thể khẳng định, với những kết quả đạt được, công tác PBGDPL đã bảo đảm việc được thông tin pháp luật, nâng cao hiểu biết pháp luật, từ đó bảo đảm tiếp cận công lý, ý thức chấp hành pháp luật của người dân, nhiều người dân đã sử dụng pháp luật hoặc qua các luật sư để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình khi bị xâm phạm. Đồng thời, công tác PBGDPL đã góp quan trọng vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh của đất nước và tăng cường quản lý nhà nước, quản lý xã hội bằng pháp luật.