Phát triển nhân lực – 'Chìa khóa sinh tồn' trong thời đại AI và tăng trưởng xanh

ThS Nguyễn Phong Anh – chuyên gia Al (dự án nâng cao năng lực trí tuệ nhân tạo sinh META - VNU)  đưa ra hình ảnh, thị trường lao động như “đồng hồ cát”. Phần đỉnh đồng hồ là số ít lao động trình độ cao, làm chủ được công nghệ và AI, nhận mức thu nhập rất cao. Phần đáy là nhóm lao động chưa qua đào tạo, thiếu kỹ năng công nghệ, chật vật sinh tồn. Phần giữa – vốn là tầng lớp lao động phổ thông ổn định – nay bị AI và tự động hóa “lấn sân”, trở thành nhóm dễ bị thay thế nhất.

“Chỉ có một cách để tránh bị đào thải: học liên tục. Doanh nghiệp phải trở thành cỗ máy học tập – nơi con người được trao quyền thử nghiệm, chia sẻ, cải tiến không ngừng. Có như vậy, năng suất mới tăng, lợi nhuận mới bền”, ông Phong Anh nhấn mạnh.

Vị chuyên gia gợi ý một mô hình thực tiễn: các kỹ sư làm việc cùng trợ lý AI, cuối ngày AI sẽ phân tích, tóm tắt điểm mạnh – yếu. Nhóm kỹ sư và quản lý họp ngắn 15 phút để phản hồi, điều chỉnh. Hôm sau, doanh nghiệp phát hành bản tin “năng suất”, chắt lọc kinh nghiệm.

Đây chính là phiên bản hiện đại của triết lý Kaizen – cải tiến liên tục từng làm nên thành công của công nghiệp Nhật Bản. Trong kỷ nguyên số, Kaizen cần có thêm một yếu tố: trí tuệ nhân tạo đồng hành.

Bức tranh nhân lực: Thiếu cả về lượng và chất

Trong khi đó, ông Phạm Vũ Quốc Bình - Phó Cục trưởng Cục Giáo dục nghề nghiệp và Giáo dục thường xuyên (Bộ Giáo dục và Đào tạo) cho biết, cả nước có hơn 240 trường đại học, 390 trường cao đẳng, hơn 1.000 trung tâm giáo dục nghề nghiệp… Song đến quý 2/2025, tỉ lệ qua đào tạo, có bằng, chứng chỉ chỉ hơn 29%.

Theo ông Phạm Vũ Quốc Bình, thực tế nhân lực cho chuyển đổi số còn thiếu cả về số lượng lẫn chất lượng. Đơn cử, lĩnh vực công nghệ thông tin cần 2 triệu người vào năm 2030 song hiện mới có khoảng 500.000 người. Các ngành AI, dữ liệu lớn, an ninh mạng, Internet vạn vật (IoT) vẫn thiếu.

Về phân bổ, lao động có kỹ năng số tập trung ở các thành phố lớn, lĩnh vực dịch vụ, trong khi nông nghiệp và công nghiệp - chế tạo là hai trụ cột của nền kinh tế thì chưa được số hóa đầy đủ.

Ông Bình cho rằng, ngoài đẩy mạnh nâng cao trình độ, kỹ năng của người lao động, phải chú trọng nâng chất của nguồn nhân lực thực hiện sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tăng trưởng xanh, chuyển đổi xanh…

Cảnh báo thất nghiệp diện rộng nếu không kịp tái đào tạo

Bà Vi Thị Hồng Minh - Phó Giám đốc Văn phòng Giới sử dụng lao động (VCCI) - chỉ ra những thách thức về nguồn nhân lực trong chuyển đổi số - xanh.  Bà Minh nêu, nhu cầu nhân lực công nghệ thông tin, công nghiệp số của Việt Nam khoảng 150.000 kỹ sư/năm song mới đáp ứng được 40 - 50%. Ngành công nghiệp bán dẫn cần 5.000 - 10.000 kỹ sư/năm nhưng thực tế chỉ có chưa đến 20%.

Bên cạnh đó, tỉ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ thấp (khoảng 29%), nhiều người thiếu kỹ năng mềm, ngoại ngữ, tư duy số…

Đặc biệt, bà Minh cảnh báo nguy cơ thất nghiệp do tự động hóa và công nghệ mới. Ví dụ, các ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử sử dụng hàng triệu lao động đối diện nguy cơ bị thay thế bởi robot và AI trong 10 năm tới.

Đại diện VCCI khuyến nghị doanh nghiệp chủ động xây dựng chiến lược nhân sự dài hạn, kết hợp đào tạo nội bộ, hợp tác với cơ sở giáo dục (thiết kế, xây dựng chương trình đào tạo), đầu tư công nghệ hỗ trợ học tập…

Các cơ sở đào tạo cập nhật chương trình gắn với thực tiễn doanh nghiệp, mở rộng hợp tác quốc tế, phát triển đội ngũ giảng viên chất lượng cao, xây dựng mô hình đại học số…

Cùng quan điểm, ông Nguyễn Khánh Long – Phó Cục trưởng Cục Việc làm (Bộ Nội vụ) – cảnh báo: Tăng trưởng dựa trên tài nguyên và nhân công giá rẻ đang tới hạn. Chỉ còn một con đường: xây dựng đội ngũ lao động có khả năng tiếp cận công nghệ, đổi mới sáng tạo và tuân thủ tiêu chuẩn phát triển xanh.

“Không có nhân lực chất lượng, chính sách – công nghệ – vốn đầu tư đều không thể phát huy tối đa. Trong cạnh tranh toàn cầu, quốc gia nào làm chủ được công nghệ và có lực lượng lao động giỏi, quốc gia đó sẽ dẫn đầu”, ông Long khẳng định.

Nhân lực – tài sản chiến lược, không phải chi phí

Theo PGS.TS Nguyễn Thị Lan Hương, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội, nhân lực không chỉ thực hiện công việc mà còn là người đề xuất ý tưởng, ứng dụng công nghệ, và tạo ra giá trị mới cho doanh nghiệp. Một đội ngũ nhân sự chất lượng cao giúp doanh nghiệp thích ứng nhanh với thị trường, đổi mới sản phẩm và vượt qua thách thức.

“Trong môi trường toàn cầu hóa, nhân lực là lợi thế cạnh tranh bền vững hơn cả vốn hay công nghệ. Việc hoạch định, đào tạo và giữ chân nhân tài là chiến lược dài hạn giúp doanh nghiệp phát triển ổn định”, bà Hương nói.

Vì thế, đã đến lúc phải thay đổi tư duy căn bản, xem đào tạo là khoản đầu tư chiến lược, không phải một mục chi phí, bởi “nhân viên không phải là một dòng trên bảng lương, họ chính là tài sản tạo ra giá trị".

Theo bà Lan Hương, đầu tư vào kỹ năng cho người lao động cũng giống như nâng cấp động cơ của một nhà máy, để người lao động đạt hiệu suất cao hơn và tạo ra sản phẩm tinh xảo hơn. Quá trình này không chỉ dừng lại ở việc bổ sung kiến thức, mà phải kiến tạo một văn hóa học tập an toàn.

Khi đó, việc học tập, nâng cấp kỹ năng diễn ra thường xuyên, kịp thời và gắn chặt với tiến trình đổi mới công nghệ cũng như các tiêu chuẩn xanh, giúp người lao động không bị bỏ lại phía sau trong cuộc chuyển đổi kép.

Khuyến nghị 3 hướng hành động cấp thiết

Bà Thái Thu Xương, Phó Chủ tịch Thường trực Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam khẳng định: “Đầu tư cho người lao động hôm nay là cách tiết kiệm lớn nhất cho tương lai. Chúng ta không thể nói đến tăng trưởng xanh hay chuyển đổi số nếu không đồng thời chuyển đổi cách nhìn nhận, đối xử và đầu tư cho nguồn lực con người”.

Tổng Liên đoàn sẽ xem xét, cụ thể hóa tinh thần hội thảo thành các chương trình hành động, thúc đẩy đào tạo kỹ năng mới, kỹ năng số, kỹ năng xanh, và mở rộng liên kết giữa công đoàn – doanh nghiệp – cơ sở giáo dục nghề nghiệp.

Các chuyên gia khuyến nghị 3 hướng hành động cấp thiết: Ở tầm chính sách, cần sớm hoàn thiện Đề án Chiến lược phát triển nguồn nhân lực đến năm 2030, tầm nhìn đến 2050, trong đó gắn kết chặt chẽ phát triển nhân lực với chuyển đổi số và tăng trưởng xanh; đồng thời xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về nhân lực số và nhân lực xanh để phục vụ hoạch định chính sách.

Về phía doanh nghiệp, xem việc đầu tư dài hạn và có hệ thống cho đào tạo nội bộ là chiến lược kinh doanh; đồng thời đầu tư hơn vào chất lượng đào tạo, gắn nâng cấp kỹ năng với lộ trình nghề nghiệp, tối ưu thời gian đào tạo phù hợp và tiến trình đổi mới công nghệ, giúp người lao động không bị tụt lại phía sau.

Tổ chức công đoàn cần phát huy vai trò cầu nối, chủ động thông tin nhu cầu đào tạo và đưa các chương trình đào tạo kỹ năng đến tận cơ sở, bảo đảm mọi nhóm lao động đều được tiếp cận cơ hội học tập và nâng cao trình độ một cách công bằng.