Phát hiện chuột đá tuyệt chủng 11 triệu năm ở Phong Nha – Kẻ Bàng: Là “hiệu ứng hồi sinh”, không phải tồn tại vĩnh viễn

Thông tin nói trên được ông Phạm Hồng Thái - Giám đốc Ban quản lý Vườn quốc gia (VQG) Phong Nha - Kẻ Bàng (địa phận tỉnh Quảng Bình cũ) xác nhận.

Những phát hiện chấn động

Hiện các nhà bảo tồn ở VQG này đang nắm giữ được 424 hình ảnh về chuột đá Trường Sơn thông qua 10 trạm bẫy ảnh trong phân khu bảo vệ nghiêm ngặt của Di sản thiên nhiên thế giới Phong Nha – Kẻ Bàng.

Ông Phạm Hồng Thái Thái cũng khẳng định, sự kiện đánh dấu hình ảnh đầu tiên của loài gặm nhấm này trong môi trường tự nhiên đã gây chấn động giới khoa học và là một thắng lợi lớn trong ngành bảo tồn sinh học Việt Nam.

Theo các tài liệu lưu trữ tại Ban quản lý VQG Phong Nha – Kẻ Bàng, chuột đá Trường Sơn được mô tả loài mới đầu tiên vào năm 2005 bởi Jenkins và cộng sự (Jenkins et al. 2005) với tên gọi là Chuột đá Lào (Laotian Rock Rat), dựa trên cơ sở các mẫu vật thu được ở tỉnh Khăm Muộn (Lào).

Các mẫu trên nhanh chóng được chuyển đến Bảo tàng Lịch sử tự nhiên London (Anh) và phân tích chúng hoàn toàn khác xa với các loài thú gặm nhấm hiện đại khác trên thế giới. Jenkins và cộng sự xem đây là đại diện của một giống mới (Laonestes) và họ mới (Laonestidae).

Nhưng qua năm 2006, Dawson và cộng sự (Dawson et al. 2006) sau khi xem xét kỹ cấu tạo bộ xương của chuột đá Lào đã khẳng định: Loài này thuộc họ Diatomyidae, là họ thú cổ đã bị tuyệt chủng cách đây khoảng 11 triệu năm, từ kỷ Miocen và chỉ còn lại các mẫu hóa thạch. Bởi vậy, chuột đá Lào được xem là “hóa thạch sống” của họ Diatomyidae.

Ông Lê Thúc Định – Trưởng Phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế, Ban quản lý VQG Phong Nha – Kẻ Bàng cho biết: “Trong cuộc khảo sát đa dạng sinh học thú trong khu vực Vườn thuộc dự án Bảo tồn và quản lý bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên khu vực VQG Phong Nha – Kẻ Bàng, các nhà khoa học Việt Nam gồm: Nguyễn Xuân Đặng, Nguyễn Xuân Nghĩa, Nguyễn Mạnh Hà, Nguyễn Duy Lương và Đinh Huy Chí đã phát hiện một quần thể chuột đá Lào sinh sống tại xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình (cũ) - khu vực mở rộng của Vườn”.

“Đồng bào người Rục nơi đây gọi loài thú này với tên Knê-củng. Tuy nhiên, để phù hợp với vùng phân bố là dãy Trường Sơn thuộc Việt Nam và Lào, các nhà khoa học nói trên đã đặt tên là chuột đá Trường Sơn (Annamite Rock Rat, Nguyễn Xuân Đặng và cs. 2012)” - ông Định nói thêm.

Có hay không sự tồn tại suốt 11 triệu năm?

Vậy có hay không sự tồn tại của chuột đá Trường Sơn từ suốt mãi 11 triệu năm trước đến nay như một số thông tin báo chí? Ông Lê Thúc Định khẳng định: “Việc phát hiện đại diện sống duy nhất của họ thú cổ Diatomyidae đã bị tuyệt chủng hàng chục triệu năm là đặc biệt thú vị! Nhưng không hề có sự tồn tại của chuột đá Trường Sơn gần như vĩnh viễn suốt 11 triệu năm qua, mà là một ví dụ điển hình về “hiệu ứng hồi sinh” (lazarus effect)  rất hiếm gặp ở các loài thú.

Ông Định lý giải thêm: “Hiệu ứng hồi sinh” là sự tái xuất hiện của một bậc phân loại sinh vật (loài, giống, họ...) sau một thời gian dài hàng triệu năm không có ghi nhận và bị xem là đã tuyệt chủng. Với trường hợp chuột đá Lào, thời gian không có ghi nhận tới 11 triệu năm là hiện tượng cực kỳ hiếm gặp.

Việc bảo tồn chuột đá Lào không chỉ là gìn giữ bản thân một loài thú quý hiếm huyền bí, mà còn là bảo tồn đại diện sống duy nhất của một họ thú cổ Diatomyidae. Điều này thực sự cần thiết cho hoạt động nghiên cứu quá trình tiến hóa rất phức tạp nhưng đầy diệu kỳ của sinh giới trong các hệ sinh thái rừng nhiệt đới.

Từ thông tin về vùng phân bố, chúng tôi đã tìm đến “thủ phủ” của loài chuột đá Trường Sơn - khu vực rừng mở rộng của Di sản Phong Nha – Kẻ Bàng - thuộc địa phận xã Kim Phú, tỉnh Quảng Trị.

Khi nhìn thấy hình ảnh loài chuột đá huyền bí này, ông Cao Xuân Tiến (54 tuổi, ở bản Ón) cho biết: “Xưa đói khổ người Rục mình hay đánh bẫy Knê-củng để làm thức ăn dù thịt nó vị hơi đắng. Nay nhờ có Bộ đội Biên phòng, chính quyền hỗ trợ, bày cho cấy lúa, chăn nuôi, trồng trọt nên người dân cũng ít khi bẫy bắt nó nữa rồi”.

Theo bà con nơi đây, Knê-củng xuất hiện nhiều từ tháng 6 - 9 âm lịch và gần như chỉ hoạt động vào ban đêm. Chúng sống và tìm thức ăn quanh quẩn hang trú ngụ.

Ghi nhận của các nhà khoa học Việt Nam cũng khẳn định, chuột đá Trường Sơn thường bị bẫy bắt ở các khu vực chân núi đá vôi có nhiều tảng đá lớn và cả trong một số hang núi trên sườn dốc cao. Thức ăn chủ yếu của chúng là thực vật, chúng chỉ mang một thai duy nhất.