Khi nền giáo dục không còn phụ thuộc vào điểm số

Thí sinh đặc biệt, trong bối cảnh đặc biệt

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đánh dấu bước ngoặt lớn trong tiến trình đổi mới giáo dục vì đây năm đầu tiên đề thi được thiết kế theo định hướng đánh giá năng lực, thay vì kiểm tra kiến thức thuần túy. Trước đó, Chương trình cũ năm 2006 kéo dài gần 20 năm với việc kiến thức được gói gọn trong một bộ sách giáo khoa duy nhất, dẫn đến tình trạng nội dung đề thi ngày càng trở nên nặng nề, lắt léo...

Khi kỳ thi theo chương trình 2006 đi hết sứ mệnh một năm trước, Bộ GD&ĐT đã nhấn mạnh cấu trúc đề thi cuối lớp 12 từ năm 2025 trở về sau là xây dựng các câu hỏi gắn liền với bối cảnh có ý nghĩa, nghĩa là bối cảnh có tác dụng hoặc có giá trị đối với khoa học và thực tế. Theo đó, Bộ GD&ĐT đã xây dựng các đề thi thử nghiệm và tổ chức cho khoảng 12.000 thí sinh trên toàn quốc tham gia, bao gồm cả những địa phương ở vùng khó khăn nhất. Dữ liệu từ đợt thi thử này đã được phân tích kỹ lưỡng bằng lý thuyết khảo thí hiện đại và đây là một trong những căn cứ quan trọng để Hội đồng ra đề thi xác định mức độ khó, bảo đảm độ phân hóa phù hợp cho đề thi chính thức.

Thế nhưng, khi đề thi chính thức “trình làng” trong kỳ thi, đã thực sự gây sốc về độ khó và khác lạ, đặc biệt là ở các môn như Toán, Văn, Tiếng Anh. Tuy nhiên, điểm thi được công bố lại cho thấy một điều rõ ràng: đề thi đã làm tốt vai trò phân hóa năng lực học sinh. Điều này được thể hiện rõ qua phổ điểm được các chuyên gia giáo dục đánh giá đẹp, phân bố tự nhiên từ thấp đến cao, chứ không còn dồn quanh mức 8 - 9 điểm như một số năm trước. Và dù nhiều người kêu đề khó, vẫn có hơn 500 điểm 10 môn Toán toàn quốc. Điều đó cho thấy đề không đánh đố mà chỉ phân hóa, chọn lọc ra những học sinh giỏi thực sự. Nhiều chuyên gia nhận định đề thi năm nay đã hoàn thành khá trọn vẹn nhiệm vụ kép của một kỳ thi quốc gia: vừa xét tốt nghiệp, vừa làm căn cứ phân loại tuyển sinh đại học.

Đơn cử ở môn Toán, những em đạt mức điểm 4 đến 5 vẫn có khả năng tốt nghiệp, nếu điểm các môn khác tương đương hoặc cao hơn. Nhóm học sinh này thường không lựa chọn khối thi có môn Toán làm trọng tâm, mà đăng ký vào các ngành xã hội, ngôn ngữ, nghệ thuật, tâm lý... Ngược lại, những học sinh đạt từ 7 điểm trở lên chiếm khoảng 12% có thể coi là nhóm thí sinh có năng lực học thuật tốt, phù hợp để theo học các khối A, A1, D hoặc các ngành yêu cầu tư duy logic như kỹ thuật, công nghệ, y dược. Những em đạt từ 8 điểm trở lên gần như đã lọt vào nhóm ưu tú, có khả năng cạnh tranh vào các trường đại học tốp đầu.

Nhìn lại kỳ thi tốt nghiệp năm nay, PGS.TS Nguyễn Chí Thành, Chủ nhiệm Khoa Sư phạm, Trường Đại học Giáo dục (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định, kỳ thi diễn ra trong bối cảnh hết sức đặc biệt. Trước tiên, đây là lứa học sinh “giao thời”. Các em là thế hệ đầu tiên hoàn thành 3 năm cấp trung học phổ thông theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018, nhưng các cấp tiểu học và trung học cơ sở trước đó lại học theo Chương trình giáo dục phổ thông 2006. Sự chuyển tiếp này chắc chắn tạo ra những thách thức nhất định trong quá trình dạy và học.

Bên cạnh đó, so với trước đây, cấu trúc kỳ thi tốt nghiệp đã thay đổi căn bản. Cụ thể, thay vì thi nhiều môn như trước, kỳ thi được thiết kế gọn nhẹ hơn với 2 môn bắt buộc (Toán, Ngữ văn) và 2 môn tự chọn trong số các môn học sinh được học ở lớp 12. Điều này giúp thí sinh có thể phát huy hết sở trường, lựa chọn môn thi theo nguyện vọng, định hướng nghề nghiệp của bản thân.

Cấu trúc các bài thi cũng được đổi mới sâu sắc. Môn Ngữ văn thi tự luận với việc sử dụng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa nhằm đánh giá tư duy độc lập, tránh học tủ, học vẹt. Các môn còn lại thi theo hình thức trắc nghiệm, với cấu trúc và dạng thức câu hỏi mới, tập trung đánh giá năng lực toàn diện thay vì chỉ kiểm tra kiến thức ghi nhớ. Theo đó, PGS.TS Nguyễn Chí Thành nhận định, kỳ thi đã đạt được 3 mục tiêu cốt lõi mà Bộ GD&ĐT đã đề ra: Đánh giá đúng kết quả học tập của người học theo yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018; Lấy kết quả để xét tốt nghiệp và làm cơ sở đánh giá chất lượng dạy, học ở các địa phương; Và cung cấp dữ liệu đủ độ tin cậy và trung thực để các cơ sở giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp sử dụng trong tuyển sinh. Cùng đó, độ phân hóa cao của đề thi chính là “bộ lọc” chất lượng, giúp các cơ sở giáo dục đại học có cơ sở vững chắc để lựa chọn được những thí sinh phù hợp nhất với yêu cầu của mình, qua đó giảm bớt sự cần thiết phải tổ chức các kỳ thi riêng gây tốn kém cho xã hội. Việc này càng đáng ghi nhận hơn khi kỳ thi diễn ra trong bối cảnh đây là năm đầu tiên triển khai kỳ thi theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 và các địa phương đang trong quá trình sắp xếp lại đơn vị hành chính.

Học thật - thi thật - kết quả thật - nhân tài thật

TS. Lê Viết Khuyến, Phó Chủ tịch Hiệp hội Các trường Đại học, Cao đẳng Việt Nam, Nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học Bộ GD&ĐT nhận định,  kỳ thi năm nay tuy thể hiện đúng tinh thần cải cách khi chuyển từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực, một xu hướng giáo dục quốc tế nhưng quá trình chuyển đổi này diễn ra quá nhanh, trong khi nền tảng chưa được bảo đảm. Nhiều giáo viên vẫn chưa thực sự hiểu rõ khái niệm “tiếp cận năng lực”, học sinh thì lúng túng trong chọn tổ hợp từ lớp 10 đến 12, dẫn tới bị động trong ôn tập và thi cử. Song ông cũng cho rằng: “Không nên vì khó khăn ban đầu mà quay lại lối mòn cũ. Cần tổng kết ngay sau kỳ thi, đánh giá cả chương trình, sách giáo khoa, đội ngũ giáo viên và đặc biệt là năng lực tiếp nhận của học sinh”.

Thầy Trần Mạnh Tùng, giáo viên Toán tại Hà Nội cho rằng, phổ điểm kỳ thi THPT 2025 có sự dịch chuyển rõ rệt, cho thấy đề thi phân hóa mạnh và thách thức cao hơn những năm trước. Thầy cũng nhận định phổ điểm là lời cảnh báo cho việc dạy và học hiện nay: nhiều học sinh học theo lối tiếp cận từ “ngọn”, thiếu kiến thức nền tảng, kỹ năng vận dụng còn yếu. Đề thi năm nay đã lộ diện mặt trái này và đặt ra yêu cầu cấp thiết phải thay đổi. Theo thầy, cả học sinh và giáo viên cần điều chỉnh phương pháp dạy - học, tập trung vào việc nắm chắc kiến thức căn bản và phát triển năng lực thực hành, tư duy. Thầy Tùng dự đoán, phải mất 3 - 5 năm với đề thi giữ ổn định thì điểm thi mới cải thiện đáng kể. Cần đổi mới mạnh mẽ ngay từ năm học này để đáp ứng Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

GS.TSKH Nguyễn Đình Đức, nguyên Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Công nghệ (ĐHQGHN) cho rằng, việc nhiều trường đại học đồng loạt giảm điểm sàn, điểm chuẩn năm 2025 là phản ánh trực tiếp từ phổ điểm tốt nghiệp THPT, một kỳ thi có tính phân hóa cao nhất trong nhiều năm trở lại đây, chủ yếu phụ thuộc vào phổ điểm thi THPT năm nay. Một kỳ thi THPT thành công, yên tâm có thể sử dụng kết quả xét tuyển vào đại học nếu bảo đảm an toàn và thành công trong cả 4 khâu: đề thi; công tác coi thi; chấm thi và phục vụ tốt phương án xét tuyển vào đại học. Các trường đại học với phương án quy đổi bách phân vị, sẽ vất vả hơn so với năm trước. Thí sinh cũng có chút bỡ ngỡ. Nhưng những sự thay đổi là tích cực với mục tiêu là ngày càng nâng cao chất lượng và công bằng. “Với 4 khâu này, tôi cho là kỳ thi THPT năm nay thành công, thực chất, mặc dù điểm sàn và điểm chuẩn trúng tuyển có thấp hơn, nhưng chất lượng thí sinh không hề thấp hơn so với những năm như từ 2020 đến nay”, GS.TS Nguyễn Đình Đức nhận định.

Theo các chuyên gia giáo dục, đề thi năm nay đã giảm phụ thuộc vào học thêm, học tủ, học vẹt. Muốn đạt điểm cao, học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà phải biết tư duy và vận dụng, đặc biệt ở những môn như Toán và Tiếng Anh. Để tiếp tục cải thiện, nâng cao chất lượng kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông, PGS.TS Nguyễn Chí Thành cho rằng, về lâu dài cần hướng tới việc xây dựng và chuẩn hóa ngân hàng đề thi quốc gia.

Một điểm đáng chú ý nữa là sự cách biệt rõ rệt giữa điểm số thi thật và điểm trung bình trong học bạ ở nhiều địa phương. Có trường điểm trung bình Toán trên lớp là 8,5 nhưng điểm thi thật lại toàn dưới 6. Điều này không phải lỗi của học sinh, mà là một lời cảnh báo cho cả hệ thống: đừng tô vẽ cho một năng lực chưa tới. Thực tế, kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 được đánh giá là “bộ lọc” chất lượng cho tuyển sinh đại học, đồng thời tạo “cú hích” thúc đẩy đổi mới dạy, học theo hướng thực chất.

Thứ trưởng Thường trực Phạm Ngọc Thưởng cho biết, đến thời điểm này, có thể khẳng định kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đã thành công tốt đẹp, bảo đảm các mục tiêu theo chỉ đạo của Đảng, Quốc hội, Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ.

Thứ trưởng đánh giá, quá trình đổi mới giáo dục phổ thông 2018, từ dạy học đến đánh giá, trang bị kiến thức cho học sinh là phù hợp với chương trình đổi mới. Học sinh phổ thông chuyển trạng thái nhanh, thích ứng tốt với hình thức thi mới. Giáo viên đã thay đổi phương pháp dạy, tập trung hình thành phẩm chất, năng lực cho học sinh thay vì chỉ dạy kiến thức theo khuôn mẫu.

Có thể nói, việc cải cách kỳ thi tốt nghiệp THPT không chỉ là điều chỉnh kỹ thuật thi cử, mà là một bước chuyển chiến lược về tư duy giáo dục: từ đồng loạt sang phân hóa, từ thi cử sang đánh giá năng lực thực chất, từ áp lực điểm số sang định hướng học tập cá nhân hóa. Đặc biệt trong bối cảnh đất nước vươn mình, giáo dục càng cần phải đi đầu trong đổi mới và thích ứng nhanh, học thật, nhân tài thật để phát triển KH, CN, ĐMST & CĐS...