Chống lãng phí, tiêu cực trong xây dựng và thực thi pháp luật: Đòi hỏi cấp bách - Kỳ 2: Phải rõ nguyên nhân, rõ trách nhiệm
(PLVN) - Tại sao cùng một điều kiện, chính sách, có nơi làm tốt, có nơi trì trệ? Quy định ra sao mà để cuối cùng mình không thực hiện được? Những câu hỏi không mới, nhưng phản ánh trúng “căn bệnh” cũ: lãng phí, tiêu cực trong xây dựng, thực thi pháp luật không chỉ vì cơ chế, thủ tục mà còn do người thực thi. Muốn chữa tận gốc, phải “bắt đúng mạch, đúng bệnh” và không né tránh trách nhiệm.
“Rừng thủ tục” - lực cản của cải cách
Tại phiên thảo luận về tình hình kinh tế - xã hội của Kỳ họp thứ 9, Quốc hội (QH) khóa XV vừa diễn ra, một số Đại biểu QH tỏ ra lo lắng và sốt ruột khi nhiều thủ tục hành chính (TTHC) đang tạo ra rào cản của sự phát triển. Đại biểu Hà Sỹ Đồng dẫn báo cáo VCCI cho thấy, việc đầu tư dự án có sử dụng đất như “một rừng thủ tục”; từ việc xin quy hoạch xây dựng, quy hoạch sử dụng đất, chấp thuận chủ trương đầu tư, thẩm định thiết kế, môi trường, phòng cháy, chữa cháy, giấy phép xây dựng... “Với rừng thủ tục, núi thủ tục như vậy, chúng ta khó có thể huy động được đủ đầu tư tư nhân để phục vụ tăng trưởng”, Đại biểu Đồng phản ánh. Cũng vì vậy, một số Đại biểu QH đề nghị cần có cơ chế kiểm điểm rõ trách nhiệm của tổ chức, cá nhân trong việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật (VBQPPL) không phù hợp với thực tiễn, cản trở phát triển kinh tế - xã hội.
Trước đó, tại phiên chất vấn và trả lời chất vấn của Kỳ họp thứ 8, QH khóa XV (tháng 11/2024), Thủ tướng Phạm Minh Chính đã trình bày Báo cáo giải trình một số vấn đề được Đại biểu QH và cử tri quan tâm. Những giải trình này đã phần nào trả lời được câu hỏi về việc tại sao giải ngân vốn đầu tư công lâu nay vẫn chậm chạp, ì ạch. “Nguyên nhân chủ yếu là do một số cơ chế, chính sách, quy định pháp luật liên quan còn rườm rà, chồng chéo; vướng mắc về quy trình thủ tục đầu tư, nhất là các dự án ODA...” (trong đó, các quy định về quy trình thủ tục trong Luật Đầu tư, Luật Đầu tư công, Luật Đấu thầu... còn phức tạp, nhiều vướng mắc, bất cập) - Báo cáo giải trình nêu rõ.
Nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu và giới luật sư đánh giá, một trong những nguyên nhân căn bản dẫn đến lãng phí, tiêu cực, tham nhũng... là do “khoảng trống” pháp luật và sự mâu thuẫn, chồng chéo trong các quy định của pháp luật. “Pháp luật là những quy định áp dụng chung trên phạm vi toàn quốc, sự không hợp lý hay thiếu vắng những quy định về thuế là nguyên nhân chính của tình trạng đầu cơ hay đất đai hoang hóa, nhà đất bỏ không. Quy định không phù hợp về TTHC dẫn đến quá nhiều công việc không cần thiết, gây lãng phí, tốn kém cho cả cơ quan nhà nước và người dân, doanh nghiệp” - TS Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ nhận xét.
Có nơi, có người không mong muốn sự minh bạch
Ngoài “tội” của những quy trình, quy định trong các VBQPPL, còn có “tội” của những người tổ chức và thực thi các quy định của pháp luật vào đời sống. Cụ thể là một bộ phận cán bộ, công chức, viên chức, trong đó có lãnh đạo quản lý có tâm lý sợ sai, sợ trách nhiệm, làm cầm chừng...
Phát biểu tại phiên họp thứ nhất Tổ công tác cải cách TTHC của Thủ tướng Chính phủ (tháng 9/2023), Phó Thủ tướng Trần Lưu Quang đã chỉ rõ, cải cách TTHC còn chậm do một số nguyên nhân, trong đó có cả nguyên nhân có nơi, có người không mong muốn sự minh bạch. Bên cạnh đó, thực hiện việc cải cách TTHC còn có sự né tránh, sự phối hợp chưa tốt giữa các Bộ, ngành...
Cách đây gần 3 năm, vấn đề này cũng được các đại biểu quan tâm thảo luận tại Kỳ họp thứ tư, QH khóa XV (tháng 10/2022). Đại biểu Nguyễn Hữu Thông cho biết, có cán bộ tâm sự với ông rằng “thà đứng trước hội đồng kỷ luật còn hơn đứng trước hội đồng xét xử”. Nguyên nhân là hệ thống pháp luật chưa đồng bộ; cùng một vấn đề, áp dụng luật này thì đúng, nhưng khi thanh tra, kiểm tra, kiểm toán... áp dụng luật khác thì thành sai; thời điểm này thì có thể đúng, khi kiểm tra ở thời điểm khác lại sai. Tuy nhiên, theo Đại biểu Tạ Văn Hạ, nếu chỉ nêu nguyên nhân do vướng mắc về pháp luật thì chưa đủ, mà nguyên nhân chính là do con người, do công tác tổ chức thực hiện, đặc biệt là trách nhiệm người đứng đầu.
“Phải có người chịu trách nhiệm khi xảy ra lãng phí”
Đây là yêu cầu mà Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh khi thảo luận tại tổ tại Kỳ họp thứ 8, QH khóa XV (tháng 10/2024). Tổng Bí thư đặt vấn đề, các chương trình, mục tiêu quốc gia được kỳ vọng sẽ mang lại những thay đổi tích cực nhưng tiến độ thực hiện vẫn còn chậm do quy định chồng chéo, thủ tục hành chính rườm rà, mà những quy định này cũng do các cơ quan đặt ra. “Tại sao mình lại vướng mình, làm khó mình đến vậy? Quy định làm sao mà để cuối cùng mình không thực hiện được? Nhà nước còn không làm được thì sao doanh nghiệp làm được?”, Tổng Bí thư trăn trở, đồng thời yêu cầu vướng ở đâu thì tháo gỡ ở đó và phải có người chịu trách nhiệm.
Tiếp tục đem những vướng mắc, trăn trở này đến Kỳ họp thứ 9, QH khóa XV, Tổng Bí thư chỉ rõ, đầu tư công quý I không tiêu được, thấp nhất do vướng các thủ tục; đồng thời liệt kê những vấn đề bức xúc, khó khăn, cản trở trên thực tiễn trong một số văn bản luật cần sửa đổi, trong đó có Luật Đấu thầu: Nói đấu thầu để ngăn chặn tiêu cực nhưng thực chất có làm được không, hay thông thầu, bán thầu, che đậy cho nhau? Tổng Bí thư yêu cầu phải tổng kết lại xem “ông đấu thầu có những tội gì? Tội nặng lắm: chậm tiến độ phát triển, chậm công trình, chất lượng kém, tội hư hỏng, mất cán bộ và không tiết kiệm...”. Riêng quy trình đấu thầu đã mất cả năm: mấy tháng chọn thầu, mấy tháng mở thầu, mấy tháng chấm thầu... Không còn thời gian triển khai, trong khi tiền ngân sách chỉ cho trong năm. “Tại sao có tình trạng này?” - là câu hỏi mà người đứng đầu Đảng ta yêu cầu phải trả lời bằng được để tìm hướng khắc phục.
Cũng trên tinh thần “rõ người, rõ việc, rõ trách nhiệm”, phát biểu chỉ đạo tại Hội nghị thúc đẩy động lực tăng trưởng đầu tư công năm 2025, Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu phải tìm ra nguyên nhân, chỉ rõ những khó khăn, vướng mắc, “điểm nghẽn” và phải trả lời được câu hỏi: “Tại sao cùng một điều kiện, chính sách, có nơi làm tốt, có nơi không tốt, liệu có phải do con người, do người đứng đầu không?”. Thủ tướng yêu cầu Bộ Tài chính thống kê những Bộ, ngành, địa phương nào giải ngân chậm để đánh giá lại cán bộ; đồng thời, rút ra bài học kinh nghiệm trong lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện, đặc biệt là người đứng đầu; “bắt đúng mạch, đúng bệnh” để có giải pháp phù hợp.
Không ít lần, các Lãnh đạo Đảng và Nhà nước đã nhấn mạnh yêu cầu đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp, trước hết chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý nhà nước, vừa khuyến khích sáng tạo, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển. Xây dựng pháp luật phải đi trước một bước, có tính dự báo cao, phù hợp với thực tiễn. Phải thi hành pháp luật nghiêm minh, công bằng và thực chất. Muốn vậy, phải dứt khoát từ bỏ lối tư duy “không quản được thì cấm” vốn đã trở thành lực cản lớn trên hành trình hoàn thiện thể chế và thúc đẩy đổi mới, sáng tạo.
TS. Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ: Còn khoảng cách giữa quy định pháp luật và thực tiễn thi hành.
Nhiều năm qua, tổ chức thi hành pháp luật là khâu yếu nhất, là một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến tình trạng kỷ cương, kỷ luật bị buông lỏng. Nạn hàng giả, hàng kém chất lượng, kể cả thực phẩm và thuốc chữa bệnh tràn lan trên thị trường; tình trạng vi phạm trong đấu thầu, mua sắm công được phát hiện qua công tác thanh tra, kiểm tra, điều tra có tính chất phổ biến... cho thấy giữa các quy định của pháp luật và thực tiễn thi hành có một khoảng cách không hề nhỏ. Đây là nguyên nhân quan trọng dẫn tới lãng phí, tiêu cực, tham nhũng.
Trước hết phải kể đến sự thiếu trách nhiệm của các cơ quan quản lý và đội ngũ cán bộ, công chức trong việc triển khai thực hiện các văn bản pháp luật trong lĩnh vực, địa bàn mình phụ trách. Quá trình tổ chức thực hiện không căn cứ và chấp hành nghiêm quy định của pháp luật, thậm chí tiếp tay, dung túng cho các việc làm sai trái. Thủ tướng Phạm Minh Chính trong các phát biểu gần đây đã chỉ rõ, nếu để tình trạng hàng trăm tấn hàng giả được lưu hành mà cơ quan chức năng không phát hiện được thì có hai khả năng: hoặc là thiếu ý chí chiến đấu, hoặc là bị mua chuộc.
PGS. TS Trương Hồ Hải, Viện trưởng Viện Nhà nước và Pháp luật, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh: Có cán bộ lợi dụng “kẽ hở” pháp luật để vòi vĩnh.
Trong quá trình thực thi pháp luật, những dạng lãng phí và tiêu cực phổ biến nhất hiện nay như: Ban hành luật nhưng luật không đi vào cuộc sống, hoặc chậm đi vào cuộc sống (do thiếu nghị định, thông tư hướng dẫn; cán bộ thực thi không hiểu hoặc không muốn làm; người dân, doanh nghiệp không được tuyên truyền đầy đủ); Các văn bản pháp luật mâu thuẫn, thiếu thống nhất. Ví dụ, trong lĩnh vực đất đai - xây dựng - môi trường - đầu tư, nhiều quy định chồng chéo khiến dự án bị ách tắc nhiều năm, gây lãng phí lớn.
Một dạng lãng phí khác là luật không rõ ràng, dẫn đến cán bộ lợi dụng “kẽ hở” pháp luật để làm khó, vòi vĩnh; Thực thi luật một cách tùy tiện, không nhất quán, khiến người dân phải “chạy vạy” trong cấp phép, kiểm tra, cấp đất, hỗ trợ chính sách; Người vi phạm pháp luật - nhất là cán bộ - không bị xử lý nghiêm (nhiều vụ cán bộ làm sai, kết luận thanh tra có, nhưng xử lý rất nhẹ). Ngoài ra, luật bị sửa đổi, thay thế quá nhanh, nhưng việc truyền thông, tập huấn không kịp thời...
(Còn tiếp)