Bảo đảm mục tiêu phát triển bền vững: Từ góc nhìn pháp luật về dân số

Những con số cảnh báo

Đảng, Nhà nước Việt Nam luôn quan tâm đến công tác dân số và xác định quan điểm, định hướng tại Nghị quyết số 21-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII “Dân số là yếu tố quan trọng hàng đầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”. Trong hơn ba thập kỷ qua, kể từ sau Hội nghị Quốc tế về Dân số và Phát triển (ICPD - 1994), Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, đóng góp thiết thực vào việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững. Công tác dân số đã góp phần tích cực vào tăng trưởng kinh tế, thu hẹp bất bình đẳng và tiến bộ xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống.

Từ năm 2006 đến năm 2021, nước ta đã đạt và duy trì mức sinh thay thế; duy trì mức độ gia tăng dân số phù hợp; quy mô dân số năm 2024 đạt hơn 101 triệu người. Việt Nam đang ở thời kỳ dân số vàng, tạo ra những lợi thế to lớn cho quá trình phát triển kinh tế - xã hội; chất lượng dân số, chỉ số phát triển con người (HDI) của nước ta không ngừng tăng lên; tuổi thọ bình quân người Việt Nam ngày càng được nâng cao và đạt mức 74,7 tuổi năm 2024. Dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản/kế hoạch hóa gia đình, tư vấn tiền hôn nhân, tầm soát dị tật trước sinh và sơ sinh, chăm sóc người cao tuổi... ngày càng được củng cố, nâng cao về chất lượng dịch vụ.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, Việt Nam đang đối mặt với những khó khăn, thách thức như: mức sinh giảm sâu và già hóa dân số nhanh (năm 2024, mức sinh chỉ còn 1,91 con/phụ nữ là mức thấp nhất trong lịch sử nhân khẩu học); là một trong những nước có tốc độ già hóa nhanh do mức sinh thấp; tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh chưa được cải thiện, tỷ số giới tính khi sinh luôn ở mức cao; tình trạng mang thai và sinh con ở phụ nữ tuổi chưa thành niên có xu hướng tăng; Tảo hôn, hôn nhân cận huyết ở khu vực Tây Nguyên và Trung du miền núi phía Bắc vẫn còn rất cao; Chỉ số HDI của Việt Nam năm 2023 đứng thứ 93/193 quốc gia và vùng lãnh thổ. Tầm vóc, thể lực, chất lượng cuộc sống người dân vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số còn hạn chế so với vùng thành thị, đồng bằng…

Nếu không sớm có sự can thiệp quyết liệt, xu hướng suy giảm này sẽ tiếp diễn trong nhiều thập kỷ tới, dẫn đến nguy cơ mất dân số vàng, già hóa nhanh và suy thoái nguồn lao động - những yếu tố trực tiếp đe dọa đến tương lai bền vững của đất nước.

Pháp luật đồng hành cùng chiến lược

Trước thực trạng đó, hiện nay, Bộ Y tế đang tích cực tập trung xây dựng Luật Dân số và Chương trình mục tiêu chăm sóc sức khỏe, dân số và phát triển giai đoạn 2026 - 2035 với mục tiêu bảo đảm an sinh, sức khỏe, bình đẳng cho mọi người dân với nguyên tắc lấy con người là trung tâm, là mục tiêu của sự phát triển bền vững của đất nước.

Trước đó, ngày 3/6, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua Pháp lệnh sửa đổi Điều 10 của Pháp lệnh Dân số, tạo nền tảng pháp lý cho việc điều chỉnh chính sách dân số theo hướng toàn diện và bền vững.

 Bộ Y tế đang đề xuất trong dự thảo Luật Dân số trình Chính phủ để trình Quốc hội có ý kiến và thông qua tại Kỳ họp thứ 10 (tháng 10/2025) có một số nội dung ưu tiên như: Ưu đãi về chế độ nghỉ thai sản; hỗ trợ bằng tiền mặt hoặc hiện vật khi sinh con; Hỗ trợ cho phụ nữ mang thai, sinh con khi sàng lọc trước sinh và sơ sinh; Ưu tiên tiếp cận chính sách hỗ trợ về nhà ở xã hội và các hỗ trợ khác phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội của từng thời kỳ; Ưu đãi tài chính hỗ trợ bằng tiền mặt hoặc hiện vật với gia đình sinh con một bề, có hai con gái; quy định các biện pháp giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh phù hợp với mỗi địa phương và cả nước; Xây dựng và phát triển cơ sở hỗ trợ, chăm sóc người cao tuổi; phát triển nguồn nhân lực chăm sóc người cao tuổi như cấp học bổng, học phí người học chuyên ngành lão khoa tại cơ sở đào tạo thuộc khối ngành sức khỏe của Nhà nước; Quy định các biện pháp thực hiện việc tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn đối với nam, nữ; sàng lọc, chẩn đoán, điều trị trước sinh và sơ sinh; Và các biện pháp, chính sách hỗ trợ khác để thực hiện việc duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh và đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên; thích ứng với già hóa dân số và nâng cao chất lượng dân số.

Tại lễ mít tinh hưởng ứng Ngày Dân số thế giới (11/7) năm 2025 Bộ Y tế tổ chức ngày 11/7 vừa qua, thay mặt Ban Chỉ đạo Quốc gia Dân số và Phát triển, Bộ trưởng Bộ Y tế Đào Hồng Lan đề nghị Cục Dân số và các đơn vị của ngành Y tế tập trung với nỗ lực cao nhất cùng với các cơ quan, đơn vị, tổ chức có liên quan trình Quốc hội thông qua Luật Dân số và Chương trình mục tiêu Quốc gia chăm sóc sức khỏe, dân số và phát triển giai đoạn 2026 - 2035 bảo đảm tiến độ, chất lượng cao nhất; Các Bộ, ngành thành viên Ban Chỉ đạo Quốc gia, UBND các tỉnh, thành phố tiếp tục quan tâm lãnh đạo, phân bổ ngân sách cho công tác dân số, nhất là trong bối cảnh thay đổi chính quyền địa phương 2 cấp; đồng thời tích cực phối hợp trong quá trình xây dựng Luật Dân số và Chương trình mục tiêu Quốc gia chăm sóc sức khỏe, dân số và phát triển giai đoạn 2026 - 2035…

Tại phiên họp Hội đồng thẩm định dự án Luật Dân số do Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh chủ trì vào trung tuần tháng 7/2025, đại diện Cục Dân số, Bộ Y tế cho biết, qua rà soát các văn bản pháp luật có liên quan, Bộ Y tế nhận thấy, nhiều quy định có liên quan đến công tác dân số chưa bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất với hệ thống pháp luật hiện hành và không đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn.  Do đó, Luật Dân số được ban hành nhằm tạo cơ sở pháp lý thống nhất, đồng bộ, góp phần thể chế hóa chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng về vấn đề dân số và công tác dân số; có các biện pháp giải quyết các vấn đề nảy sinh về dân số và được đặt trong mối quan hệ hữu cơ với các yếu tố kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh, góp phần phát triển đất nước nhanh, bền vững; khắc phục các hạn chế, tồn tại; đáp ứng yêu cầu công tác dân số phát triển trong tình hình mới.

Thứ trưởng Bộ Tư pháp Đặng Hoàng Oanh nhất trí với sự cần thiết sửa đổi Luật Dân số để tạo cơ sở thống nhất, đồng bộ, cụ thể hóa chủ trương, đường lối của Đảng; đề nghị cơ quan soạn thảo rà soát, bổ sung nội dung, trong đó bổ sung nguyên nhân bất cập; làm rõ thêm nội dung về dân số phát triển; các nội dung liên quan đến tài chính, ngân sách; trách nhiệm sinh con... Dự thảo Luật có liên quan đến rất nhiều luật khác, do đó, cơ quan chủ trì cần rà soát kỹ lưỡng, bảo đảm sự đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật, Thứ trưởng Đặng Hoàng Oanh nhấn mạnh.